Neidio i'r prif gynnwy

Canser yng Nghymru – tueddiadau ac amcanestyniadau

Dyddiad cyhoeddi: 2 Medi 2025


Cynnwys

 

Diben

Mae'r erthygl hon yn ymwneud ag effaith canser yng Nghymru yn y gorffennol, y presennol a'r dyfodol. Mae'n cynnwys:

  • Amcanestyniadau newydd o ddigwydded canser hyd at 2035, yn gyffredinol ac ar gyfer tri o'r pedwar math mwyaf cyffredin o ganser.
  • Trafodaeth ar ddata hanesyddol digwyddedd canser, marwolaethau a goroesiad.
  • Gwybodaeth am sut y gallwn leihau effaith canser.

Penawdau

Canser yng Nghymru – effaith a thueddiadau

Pa effaith sydd gan ganser yng Nghymru?

Sut mae effaith canser yn newid dros amser?

Achosion newydd

Mae mwy o bobl yng Nghymru yn cael diagnosis o ganser:

  • Rhwng 2017 a 2019, cafwyd cyfartaledd o 20,031 o achosion canser newydd bob blwyddyn (Offeryn_Adrodd_Canser). Dyna 3,511 yn fwy o achosion canser bob blwyddyn o'i gymharu â 2002 i 2004, neu gynnydd o 21% dros 15 mlynedd.
  • Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, rydym yn amcangyfrif y gallai fod 24,371 o achosion o ganser bob blwyddyn erbyn 2035. Dyna amcanestyniad o gynnydd o 11% rhwng 2025 a 2035.
  • I weld sut mae hyn yn edrych, gweler Ffigur 1. I gael y cefndir ar sut i ddehongli amcanestyniadau, gweler Deall amcanestyniadau.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 1 Cyfrifiad digwyddedd pob canser a welwyd (1990-2019) ac a amcanestynnwyd (2020-2035) ac eithrio CCNF ymhlith pobl sy'n byw yng Nghymru. Ffynhonnell: Yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru), amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcangyfrifon poblogaeth ar gyfer rhanbarthau yng Nghymru a Lloegr yn ôl rhyw ac oedran; Cyfres amser hanesyddol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2024), ac amcanestyniadau poblogaeth (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcanestyniadau poblogaeth genedlaethol: wedi’u seilio ar 2022, prif amcanestyniad Cymru).

 

Effaith oedran

Mae'r tebygolrwydd o gael diagnosis o ganser yn cynyddu wrth inni fynd yn hŷn (Ffigur 2). Felly, wrth i nifer y bobl hŷn yng Nghymru gynyddu, rydym yn disgwyl i nifer yr achosion newydd o ganser gynyddu hefyd. Yn yr ugain mlynedd o 2005 i 2025, amcangyfrifir bod nifer y bobl 65 oed a throsodd wedi tyfu 186,000 o bobl (36%;Ffigur 3). Yn y deng mlynedd o 2025 i 2035, rhagwelir y bydd y nifer hwn yn tyfu 135,000 o bobl eraill (19%;Ffigur 3).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 2 Mae pobl hŷn yn debycach o gael diagnosis o ganser. Pob canser ac eithrio canser y croen nad yw'n felanoma, cyfradd digwyddedd penodol i oedran, 2019, pobl sy'n byw yng Nghymru. Ffynhonnell: Yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru) ac amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcangyfrifon poblogaeth ar gyfer rhanbarthau yng Nghymru a Lloegr yn ôl rhyw ac oedran; Cyfres amser hanesyddol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2024).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 3 Mae nifer y bobl hŷn yng Nghymru wedi cynyddu a rhagwelir y bydd yn parhau i gynyddu. Nifer y bobl 65+ oed, 2002-2035, pobl sy'n byw yng Nghymru. Ffynhonnell: Yn seiliedig ar amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcangyfrifon poblogaeth ar gyfer rhanbarthau yng Nghymru a Lloegr yn ôl rhyw ac oedran; Cyfres amser hanesyddol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2024), ac amcanestyniadau poblogaeth (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcanestyniadau poblogaeth genedlaethol: wedi’u seilio ar 2022, prif amcanestyniad Cymru).

Er mwyn ein helpu i gymharu dros amser, rydym yn defnyddio cyfraddau sydd wedi'u safoni yn ôl oedran. Mae hyn yn golygu ein bod wedi addasu'r niferoedd i ystyried oedran. O 2002 i 2019, arhosodd cyfradd gyffredinol digwyddedd canser wedi'i safoni yn ôl oedran yng Nghymru tua'r un fath (Ffigur 4).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 4 Mae'r gyfradd canser wedi'i safoni yn ôl oedran wedi bod yn weddol wastad ar y cyfan, ac eithrio am aflonyddwch yn 2020 a 2021 sy'n gysylltiedig â phandemig COVID-19. Digwyddedd canser, pob canser ac eithrio CCNF, cyfradd Ewropeaidd wedi'i safoni yn ôl oedran fesul 100,000 o bersonau, pob oedran, 2002-2021, Cymru. Ffynhonnell: Offeryn Adrodd Canser, yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru) ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol).

 

Goroesiad

Rhwng 2002 a 2018, cynyddodd y tebygolrwydd o oroesi canser am 5 mlynedd neu fwy ar ôl cael diagnosis (Ffigur 5). Pan ydyn ni'n siarad am oroesiad yn yr erthygl hon, rydyn ni'n golygu goroesiad net wedi'i safoni yn ôl oedran. Mae goroesiad net yn amcangyfrif o debygolrwydd goroesi cleifion canser sy'n oedolion os canser fyddai’r unig achos marwolaeth posibl, gan hepgor achosion posibl eraill fel afiechydon neu ddamweiniau eraill. Mae hyn yn helpu i ynysu effaith canser ei hun ar oroesiad. Safoni oedran sy’n gyfrifol am yr oedran yn y cyfrifiad. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 5 Mae'r tebygolrwydd o oroesi canser am 5 mlynedd neu fwy ar ôl cael diagnosis wedi cynyddu dros amser. Wrth ddefnyddio goroesiad net ar gyfer pob canser ac eithrio CCNF, mae'r ffordd y cyfrifir yr ystadegyn yn golygu bod y duedd yn cynnig mwy o wybodaeth na'r gwerth absoliwt. Goroesiad net pum mlynedd wedi'i safoni yn ôl oedran (%), pob canser ac eithrio CCNF, personau 15-99 oed, 2002-2018, Cymru. Ffynhonnell: Offeryn Adrodd Canser, yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru), Rheolaeth Iechyd y Boblogaeth ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol) a Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru (Llywodraeth Cymru).

Marwolaethau

Er hynny, hyd yn oed wrth i oroesiad gynyddu, mae cyfanswm y bobl sy'n marw o ganser wedi cynyddu o hyd wrth i gyfanswm nifer yr achosion newydd o ganser gynyddu (Ffigur 6). Yn 2024, roedd 9,123 o farwolaethau o ganser. Mae hynny'n 828 (10%) yn fwy nag yn 2002.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 6 Mae nifer y bobl sy'n marw o ganser wedi cynyddu dros amser, er bod goroesiad wedi gwella. Marwolaethau canser, pob canser ac eithrio CCNF, cyfrif, personau, pob oedran, 2002-2024, Cymru. Ffynhonnell: Offeryn Adrodd Canser, yn seiliedig ar ddata o Reolaeth Iechyd y Boblogaeth (Swyddfa Ystadegau Gwladol).

Effaith amddifadedd

Ar ôl ystyried oedran, mae pobl sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig yn debycach o gael canser na'r rhai mewn ardaloedd llai difreintiedig (Ffigur 7). Mae ganddyn nhw hefyd gyfradd oroesi is ar ôl diagnosis. Mae'r bylchau hyn yn bodoli ers amser maith ac nid oes unrhyw arwydd eu bod yn cau.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 7 Ar ôl ystyried oedran, mae pobl sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig yn debycach o gael canser na phobl sy'n byw mewn ardaloedd llai difreintiedig. Digwyddedd canser, pob canser ac eithrio CCNF, cyfradd Ewropeaidd wedi'i safoni yn ôl oedran fesul 100,000, personau, pob oedran, Cymru yn ôl pumedau amddifadedd.  Ffynhonnell: Offeryn Adrodd Canser , yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru), Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol) a Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru (Llywodraeth Cymru).

Mathau o ganser

Y pedwar math mwyaf cyffredin o ganser yng Nghymru yw canser y prostad, canser y fron, canser yr ysgyfaint, a chanser y colon a'r rhefr (sydd hefyd yn cael ei alw’n ganser y coluddyn). Roedd gan y mathau hyn o ganser rhwng 2,500 a 3,100 o achosion newydd yr un yn 2019. Gyda'i gilydd, roeddent yn cyfrif am fwy na hanner yr holl achosion canser newydd yng Nghymru (heb gynnwys canser y croen nad yw'n felanoma).

Canser yr ysgyfaint yw prif achos marwolaethau canser yng Nghymru. Yn 2024, achosodd 1,759 o farwolaethau, bron ddwywaith yn fwy na'r achos mwyaf cyffredin nesaf. Y canserau a achosodd fwy na 500 o farwolaethau yn 2024 oedd canser yr ysgyfaint, canser y colon a'r rhefr, canser o darddiad sylfaenol anhysbys, canser y prostad, canser y fron, a chanser y pancreas.

Tabl 1 Nifer y marwolaethau (2024) a nifer yr achosion (2019) ar gyfer mathau o ganser gyda thros 500 o farwolaethau yn 2024, yn ôl nifer y marwolaethau. Cymerwyd nifer yr achosion o 2019 gan fod data o 2020 a 2021 wedi'i effeithio'n sylweddol gan bandemig COVID-19. Ffynhonnell: Offeryn Adrodd Canser, yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru) a Rheolaeth Iechyd y Boblogaeth (Swyddfa Ystadegau Gwladol).

Math o ganser

Nifer y marwolaethau (2024)

Nifer yr achosion (2019)

Canser yr ysgyfaint

 

1,759

2,560

Canser y colon a'r rhefr (y coluddyn)

 

987

2,532

Canser o darddiad sylfaenol anhysbys

Mae hyn yn golygu bod y canser wedi lledu, ond na all y meddygon ddweud ble y dechreuodd.

 

659

574

Canser y prostad

 

624

3,052

Canser y fron

 

590

(589 canser y fron ymhlith benywod)

2,812

(2,793 canser y fron ymhlith benywod)

Canser y pancreas

555

573

 

Mae gwahanol resymau pam mae'r canserau hyn yn achosi nifer fawr o farwolaethau.

Canser yr ysgyfaint sy'n achosi'r nifer fwyaf o farwolaethau am ei fod yn gyffredin ac yn aml nid yw pobl sy'n cael diagnosis ohono yn goroesi. Un rheswm am hyn yw ei fod yn aml yn cael ei ddiagnosio yn hwyr. Mae meddygon yn defnyddio “cam” i ddisgrifio pa mor fawr yw’r canser ac a yw wedi lledu. Mae’r camau’n mynd o 1 i 4, gyda cham 1 a 2 yn gam cynnar a cham 3 a 4 yn gam hwyr. Mae pobl sy'n cael diagnosis o ganser yr ysgyfaint yn gynnar yn llawer mwy tebygol o oroesi.

Mae canser y colon a'r rhefr hefyd yn gyffredin, ac er bod mwy o bobl yn ei oroesi nag yn achos canser yr ysgyfaint, mae goroesiad yn is nag ar gyfer canserau cyffredin eraill. Mae hynny'n golygu mai dyma’r ail achos mwyaf cyffredin o farwolaeth o ganser. Unwaith eto, mae pobl yn debycach o oroesi canser y colon a'r rhefr pan gânt eu diagnosio'n gynharach.

Mae canser y prostad a chanser y fron hefyd yn gyffredin iawn, ond mae gan bobl sydd â'r canserau hyn fel arfer siawns uwch o oroesi. Un rheswm am hyn yw eu bod yn aml yn cael eu diagnosio yn gynnar. Er hynny, oherwydd bod llawer o bobl yn cael y canserau hyn, maent yn dal i arwain at lawer o farwolaethau.

Mae canser y pancreas yn llai cyffredin na'r lleill, ond mae'n achosi llawer o farwolaethau oherwydd anaml y mae pobl yn ei oroesi. Unwaith eto, un o'r prif resymau dros hyn yw ei fod yn aml yn cael ei ddiagnosio ar gam hwyr.

Mae canser o darddiad sylfaenol anhysbys wedi'i gynnwys yma er mwyn cyflawnrwydd, ond mae'n bwysig nodi nad un math o ganser yw hwn. Mae'n disgrifio canserau sydd eisoes wedi lledu, ac na all meddygon ddod o hyd i ble y dechreuon nhw. Oherwydd hyn, mae'n anoddach disgrifio’i batrwm arferol. Mae goroesiad fel arfer yn isel.

Yn yr erthygl hon, byddwn yn edrych yn fanylach ar bedwar canser sydd â nifer uchel o achosion a nifer uchel o farwolaethau: canser yr ysgyfaint, canser y colon a'r rhefr, canser y prostad a chanser y fron.

Canser yr ysgyfaint

Achosodd canser yr ysgyfaint 1,759 o farwolaethau yn 2024. Dyna bron i 5 o bobl bob dydd. Mae canser yr ysgyfaint yn gyffredin: rhwng 2017 a 2019, cafodd cyfartaledd o 2,528 o bobl ddiagnosis bob blwyddyn. Ar ôl ystyried oedran, dim ond 19% o bobl a gafodd ddiagnosis rhwng 2017 a 2021 a oroesodd eu diagnosis am 5 mlynedd neu fwy (goroesiad net wedi'i safoni yn ôl oedran). O ran canserau eraill, mae pobl sy'n cael diagnosis yn gynnar yn llawer mwy tebygol o oroesi eu diagnosis am 5 mlynedd neu fwy (roedd goroesiad net 5 mlynedd heb ei safoni yn 55% ar gyfer pobl a gafodd ddiagnosis o ganser yr ysgyfaint yng ngham 1 o'i gymharu â 3% ar gyfer pobl a gafodd ddiagnosis yng ngham 4). Felly, mae sicrhau bod canser yr ysgyfaint yn cael ei ddiagnosio'n gynnar yn bwysig. Er hynny, dim ond 26% o ganserau'r ysgyfaint a gafodd ddiagnosis yn 2019 a gafodd ddiagnosis yng ngham 1 neu 2. Mae sgrinio canser yr ysgyfaint wedi cael ei dreialu yng Nghymru, ac mae’r penderfyniad i’w gyflwyno’n ehangach wedi'i gadarnhau erbyn hyn. Gallai sgrinio helpu i ganfod mwy o ganserau’r ysgyfaint yn gynnar.

Ysmygu yw prif achos canser yr ysgyfaint. Yn 2015, amcangyfrifwyd bod tua 3 o bob 4 achos o ganser yr ysgyfaint yng Nghymru yn gysylltiedig ag ysmygu (Brown et al., 2018). Y rheswm am hyn yw bod ysmygu yn cynyddu'r risg o ganser yr ysgyfaint yn fawr - mae pobl sy'n ysmygu tua 9 gwaith yn debycach o gael canser yr ysgyfaint na phobl nad ydynt erioed wedi ysmygu (Brown et al., 2018) – ac mae llawer o bobl yng Nghymru naill ai'n ysmygu nawr neu'n arfer ysmygu. Mae yna ffactorau risg eraill ar gyfer canser yr ysgyfaint hefyd. Mae'r rhain yn cynnwys anadlu sylweddau niweidiol yn y gwaith (fel asbestos), llygredd aer gronynnol lleol, ac ymbelydredd ïoneiddio (megis o nwy radon a geir mewn rhai cartrefi). At ei gilydd, amcangyfrifwyd mai ffactorau risg y gallwn wneud rhywbeth amdanynt sy’n gyfrifol am ryw 4 o bob 5 achos o ganser yr ysgyfaint yn 2015 (Brown et al., 2018).

Gan fod ysmygu yn un o brif achosion canser yr ysgyfaint a bod patrymau ysmygu yn y gorffennol yn eithaf gwahanol i ddynion a menywod, mae'n bwysig edrych ar dueddiadau mewn canser yr ysgyfaint ar wahân i ddynion a menywod.

Mewn dynion, gostyngodd y gyfradd safonol o ganser yr ysgyfaint yn ôl oedran rhwng 2002-2004 a 2017-2019 (Ffigur 8; er bod y duedd yn parhau y tu hwnt i 2019, rydym yn canolbwyntio ar flynyddoedd nad ydynt wedi'u heffeithio gan bandemig COVID-19). Mae hyn yn ôl pob tebyg yn adlewyrchu'r ffaith bod dynion oedd yn fyw yn y 2010au wedi ysmygu llai na’r cenedlaethau cynharach.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 8 Mae'r gyfradd safonol o ganser yr ysgyfaint yn ôl oedran wedi gostwng mewn dynion. Digwyddedd canser, yr ysgyfaint, cyfradd Ewropeaidd wedi'i safoni yn ôl oedran fesul 100,000, dynion, pob oedran, 2002-2004 i 2019-2021, Cymru. Ffynhonnell: Offeryn Adrodd Canser, yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru) ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol).

Mewn menywod, cynyddodd y gyfradd safonol yn ôl oedran o ganser yr ysgyfaint yn gyffredinol dros yr un cyfnod (2002-2004 i 2017-2019), er ei bod yn ymddangos ei bod yn sefydlogi yn ystod y blynyddoedd diwethaf (Ffigur 9). Mae'n debyg bod y cynnydd yn adlewyrchu'r ffaith bod menywod hŷn oedd yn fyw yng nghanol y 2010au wedi ysmygu mwy na’r cenedlaethau cynharach.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 9 Mae cyfradd canser yr ysgyfaint wedi'i safoni yn ôl oedran wedi cynyddu mewn menywod, ond ymddengys ei bod wedi sefydlogi mewn data mwy diweddar. Digwyddedd canser, yr ysgyfaint, cyfradd Ewropeaidd wedi'i safoni yn ôl oedran fesul 100,000, menywod, pob oed, Cymru. Ffynhonnell: Offeryn Adrodd Canser, yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru) ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol).

Fel mathau eraill o ganser, mae pobl yn debycach o gael canser yr ysgyfaint wrth iddynt fynd yn hŷn. Mae hyn yn golygu, hyd yn oed lle mae cyfraddau canser yr ysgyfaint wedi'u safoni yn ôl oedran yn gostwng, y gall nifer y diagnosisau newydd aros yn sefydlog neu godi. Mae hyn yn golygu y gall fod angen i wasanaethau sy'n trin canser yr ysgyfaint weld yr un niferoedd, neu niferoedd mwy, o gleifion, hyd yn oed wrth i bobl ddod yn llai tebygol o ddatblygu canser yr ysgyfaint ar oedran penodol. Cyffredinol:

  • Cafodd 1,324 o ddynion ddiagnosis o ganser yr ysgyfaint bob blwyddyn ar gyfartaledd rhwng 2017 a 2019. Mae hynny'n 36 (3%) yn fwy y flwyddyn ar gyfartaledd na rhwng 2002 a 2004.
  • Cafodd 1,204 o fenywod ddiagnosis o ganser yr ysgyfaint bob blwyddyn ar gyfartaledd rhwng 2017 a 2019. Mae hynny'n 325 (37%) yn fwy y flwyddyn ar gyfartaledd na rhwng 2002 a 2004.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 10 Cyfrifiad digwyddedd canser yr ysgyfaint a welwyd (1990-2019) ymhlith menywod a dynion sy'n byw yng Nghymru. Ffynhonnell: Yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru). 

Mae llawer o ansicrwydd ynghylch canser yr ysgyfaint yn y dyfodol. Oherwydd hyn, nid ydym yn cynhyrchu amcanestyniadau ar hyn o bryd, ond rydym yn cynllunio dadansoddiad mwy manwl. Mae patrymau hanesyddol o ysmygu yn ddylanwad pwysig ar achosion o ganser yr ysgyfaint nawr ac yn y dyfodol, ond mae'n anodd modelu eu heffaith. Rhywbeth arall nad yw'n glir eto yw beth fydd effaith cyflwyno sgrinio ar gyfer canser yr ysgyfaint. Argymhellir sgrinio am ganser yr ysgyfaint am ei fod yn lleihau marwolaethau o ganser yr ysgyfaint. Gallai hefyd gynyddu nifer y canserau a ganfyddir.

Canser y colon a'r rhefr (canser y coluddyn)

Achosodd canser y colon a'r rhefr 987 o farwolaethau yn 2024. Mae canser y colon a'r rhefr yn gyffredin: rhwng 2017 a 2019, cafodd cyfartaledd o 2,396 o bobl ddiagnosis bob blwyddyn. Ar ôl ystyried oedran, goroesodd 60% o bobl a gafodd ddiagnosis rhwng 2017 a 2021 eu diagnosis am 5 mlynedd neu fwy (goroesiad net wedi'i safoni yn ôl oedran), ac mae'r gyfran sy'n gwneud hynny wedi cynyddu dros amser.

Wrth edrych ar gyfanswm nifer yr achosion:

  • Rhwng 2017 a 2019, roedd 429 yn fwy o achosion o ganser y colon a'r rhefr bob blwyddyn ar gyfartaledd o'i gymharu â 2002 i 2004. Dyna gynnydd o 22%.
  • Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, rydym yn amcangyfrif y gall fod 2,832 o achosion o ganser y colon a'r rhefr bob blwyddyn erbyn 2035 (amcanestyniad o gynnydd o 9% rhwng 2025 a 2035).
  • I weld sut mae hyn yn edrych, gweler Ffigur 11. I gael y cefndir ar sut i ddehongli amcanestyniadau, gweler Deall amcanestyniadau.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 11 Cyfrifiad digwyddedd canser y colon a'r rhefr a welwyd (1990-2019) ac a amcanestynnwyd (2020-2035) ymhlith menywod a dynion sy'n byw yng Nghymru. Ffynhonnell: Yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru), amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcangyfrifon poblogaeth ar gyfer rhanbarthau yng Nghymru a Lloegr yn ôl rhyw ac oedran; Cyfres amser hanesyddol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2024), ac amcanestyniadau poblogaeth (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcanestyniadau poblogaeth genedlaethol: wedi’u seilio ar 2022, prif amcanestyniad Cymru).

Mae llawer o'r cynnydd hwn yn digwydd am fod pobl yng Nghymru yn mynd yn hŷn. Pan edrychwn ar y cyfraddau cyffredinol ar ôl ystyried oedran, ychydig iawn o newid a fu dros yr un cyfnod.

Er hynny, mae pryder bod canser y colon a'r rhefr yn dod yn fwy cyffredin mewn oedolion iau. Rhwng 2002 a 2019, aeth y gyfradd mewn pobl o dan 55 oed i fyny mwy na thraean. Gan fod canser y colon a'r rhefr yn dal yn brin iawn yn y grŵp oedran hwn, nid yw hyn wedi gwneud llawer o wahaniaeth i'r gyfradd safonedig yn ôl oedran gyffredinol eto. 

Yn 2015, roedd ychydig dros hanner yr achosion o ganser y colon a'r rhefr yn gysylltiedig â ffactorau risg y gallwn wneud rhywbeth amdanynt (Brown et al., 2018). Mae'r ffactorau risg hyn yn cynnwys bwyta rhy ychydig o ffibr, bwyta cig wedi'i brosesu, byw gyda gordewdra neu bwysau, ysmygu, yfed alcohol, a pheidio â gwneud digon o weithgarwch corfforol.

O'r bobl a gafodd ddiagnosis yn 2019, cafodd 39% ddiagnosis yng nghyfnod 1 neu 2. Mae'r rhaglen sgrinio ar gyfer canser y colon a'r rhefr yng Nghymru, o'r enw Sgrinio'r Coluddion Cymru, yn un ffordd o ganfod canser yn gynharach. Anfonir pecyn sgrinio at bobl rhwng 50 a 74 oed sydd wedi cofrestru gyda meddyg bob dwy flynedd. Yn ogystal â chanfod canser yn gynharach, gall y rhaglen sgrinio hefyd ganfod cyflyrau cyn-ganseraidd. Newidiadau yn y coluddyn yw'r rhain nad ydynt yn ganser eto, ond a allai droi'n ganser dros amser. Drwy ganfod a chael gwared ar y newidiadau cynnar hyn, gall sgrinio helpu i atal canser rhag datblygu yn y lle cyntaf.

Canser y prostad

Achosodd canser y prostad 624 o farwolaethau yn 2024. Dyma'r canser mwyaf cyffredin mewn dynion yng Nghymru. Rhwng 2017 a 2019, ar gyfartaledd cafodd 3,043 o ddynion ddiagnosis o ganser y prostad bob blwyddyn.

Mae amcangyfrifon yn awgrymu bod 98% o ddynion a gafodd ddiagnosis o ganser y prostad rhwng 2017 a 2021 wedi goroesi eu canser am o leiaf 5 mlynedd, ar ôl ystyried oedran (goroesiad net wedi'i safoni yn ôl oedran). Er bod pobl yn debygol iawn o oroesi canser y prostad, mae'r amcangyfrif hwn yn rhy uchel, gan y gall y dull a ddefnyddiwn oramcangyfrif goroesiad os yw dynion sy'n cael diagnosis o ganser y prostad yn llai tebygol na dynion tebyg eraill o farw o achosion eraill.

Wrth edrych ar gyfanswm nifer yr achosion:

  • Rhwng 2017 a 2019, roedd 931 yn fwy o achosion o ganser y prostad bob blwyddyn o'i gymharu â rhwng 2002 a 2004. Mae hynny'n gynnydd o 44%.
  • Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, rydym yn amcangyfrif y gall fod 4,244 o achosion o ganser y prostad bob blwyddyn erbyn 2035 (amcanestyniad o gynnydd o 18% rhwng 2025 a 2035).
  • I weld sut mae hyn yn edrych, gweler Ffigur 12. I gael y cefndir ar sut i ddehongli amcanestyniadau, gweler Deall amcanestyniadau.

Mae'n debyg bod cwpl o bethau wedi cyfrannu at y cynnydd mewn achosion o ganser y prostad:

  • Mae canser y prostad yn llawer mwy cyffredin mewn dynion hŷn, ac mae'r boblogaeth yn mynd yn hŷn.
  • Gall mwy o ymwybyddiaeth a phrofion ar gyfer canser y prostad olygu bod mwy o achosion yn cael eu canfod. Yn benodol, daeth prawf gwaed o'r enw prawf antigen penodol i'r prostad (PSA) yn fwyfwy ar gael yn y 1990au ac efallai ei fod wedi arwain at ganfod mwy o achosion. Gall hyn gynnwys achosion nad oeddent o bosibl wedi achosi niwed yn ystod oes person. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod y cynnydd mewn achosion rhwng 1990 a chanol y 2000au oherwydd cyfuniad o'r boblogaeth yn heneiddio a mwy o ddefnydd o brofion PSA. O ganol y 2000au, mae'r dystiolaeth yn awgrymu mai'r prif ffactor sy'n sbarduno'r cynnydd yw'r boblogaeth yn heneiddio.

Mae'n anodd cyfrif am newidiadau i ganfod canser y prostad mewn amcanestyniadau. Dyma un rheswm pam mae ein amcanestyniadau gan ddefnyddio gwahanol ddulliau yn cynhyrchu amrywiaeth o ganlyniadau.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 12 Cyfrifiad digwyddedd canser y prostad a welwyd (1990-2019) ac a amcanestynnwyd (2020-2035) ymhlith dynion sy'n byw yng Nghymru. Ffynhonnell: Yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru), amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcangyfrifon poblogaeth ar gyfer rhanbarthau yng Nghymru a Lloegr yn ôl rhyw ac oedran; Cyfres amser hanesyddol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2024), ac amcanestyniadau poblogaeth (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcanestyniadau poblogaeth genedlaethol: wedi’u seilio ar 2022, prif amcanestyniad Cymru).

Yn wahanol i ganserau eraill, nid oes llawer o ffactorau risg hysbys ar gyfer canser y prostad y gall pobl eu newid (Brown et al., 2018).

O'r dynion a gafodd ddiagnosis yn 2019, cafodd 55% ddiagnosis yng nghyfnod 1 neu 2.

Ni argymhellir sgrinio am ganser y prostad yn y DU  (Mehefin 2025). Mae hyn oherwydd nad yw'r prawf yn ddigon cywir i ganfod canserau'r prostad sydd angen triniaeth, gall ddod o hyd i ddynion nad oes ganddynt ganser y prostad yn ffug, a gall fethu rhai canserau. Weithiau efallai y bydd yn rhaid i ddynion gael profion a thriniaeth diangen ac annymunol. Nid oes ateb clir ynghylch pa driniaeth sy'n gweithio orau i ddynion â chanser y prostad yng nghyfnod cynnar. Nid yw'n glir chwaith sut mae sgrinio PSA yn effeithio ar farwolaethau oherwydd canser y prostad.

Canser y fron mewn menywod

Gall dynion gael canser y fron, ond mae'n brin o'i gymharu â chanser y fron mewn menywod. Felly, yn yr erthygl hon, byddwn yn canolbwyntio ar ganser y fron mewn menywod.

Achosodd canser y fron mewn menywod 589 o farwolaethau yn 2024. Dyma'r canser mwyaf cyffredin mewn menywod yng Nghymru. Rhwng 2017 a 2019, cafodd 2,793 o fenywod ddiagnosis o ganser y fron bob blwyddyn ar gyfartaledd. Goroesodd tua 91% o fenywod a gafodd ddiagnosis rhwng 2017 a 2021 eu canser am o leiaf 5 mlynedd, ar ôl ystyried oedran (goroesiad net wedi'i safoni yn ôl oedran). Mae'r gyfran hon wedi cynyddu dros amser.

Wrth edrych ar gyfanswm nifer yr achosion:

  • Rhwng 2017 a 2019, roedd 384 yn fwy o achosion o ganser y fron mewn menywod bob blwyddyn ar gyfartaledd o'i gymharu â 2002 i 2004. Dyna gynnydd o 16%.
  • Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, rydym yn amcangyfrif y gallai fod 3,449 o achosion o ganser y fron mewn menywod bob blwyddyn erbyn 2035 (amcanestyniad o gynnydd o 11% rhwng 2025 a 2035).
  • I weld sut mae hyn yn edrych, gweler Ffigur 13. I gael y cefndir ar sut i ddehongli amcanestyniadau, gweler Deall amcanestyniadau.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ffigur 13 Cyfrifiad digwyddedd canser y fron a welwyd (1990-2019) ac a amcanestynnwyd (2020-2035) ymhlith menywod sy'n byw yng Nghymru. Ffynhonnell: Yn seiliedig ar ddata cofrestru canser (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru), amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcangyfrifon poblogaeth ar gyfer rhanbarthau yng Nghymru a Lloegr yn ôl rhyw ac oedran; Cyfres amser hanesyddol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2024), ac amcanestyniadau poblogaeth (Swyddfa Ystadegau Gwladol, Amcanestyniadau poblogaeth genedlaethol: wedi’u seilio ar 2022, prif amcanestyniad Cymru).

Mae llawer o'r cynnydd hwn yn digwydd am fod mwy o bobl yng Nghymru yn mynd yn hŷn, ac mae canser y fron yn fwy cyffredin mewn oedran hŷn. Pan edrychwn ar y gyfradd ar ôl ystyried oedran, mae'r newid dros amser yn llawer llai, er ei bod yn ymddangos ei bod wedi cynyddu ychydig.

Yn 2015, roedd bron i 1 o bob 4 achos o ganser y fron mewn menywod yn gysylltiedig â ffactorau risg y gallwn wneud rhywbeth amdanynt (Brown et al., 2018). Mae'r rhain yn cynnwys yfed alcohol, byw gyda gorbwysau neu ordewdra, peidio â bwydo ar y fron, a defnyddio therapi amnewid hormonau (HRT).

O'r menywod a gafodd ddiagnosis yn 2019, cafodd 72% ddiagnosis yng ngham 1 neu 2. 

Mae rhaglen sgrinio yng Nghymru o'r enw Bron Brawf Cymru. Mae'n gwahodd menywod rhwng 50 a 70 oed i gael pelydr-X o'r fron (sy’n cael ei alw’n famogram) bob tair blynedd. Gall y prawf hwn ganfod canserau cyn i unrhyw symptomau ymddangos. Pan ganfyddir canser y fron yn gynnar trwy sgrinio, mae'n fwy tebygol y bydd triniaeth yn gweithio'n dda ac mae’r goroesiad yn well.

Pa gyfleoedd sydd yna i leihau effaith canser?

Mynd i'r afael â ffactorau risg

Yn 2015, roedd tua 4 o bob 10 achos canser newydd yng Nghymru, neu dros 7,000 o achosion canser newydd bob blwyddyn, yn gysylltiedig â ffactorau risg y gellid eu newid (Brown et al., 2018). Roedd canser yr ysgyfaint, canser y colon a'r rhefr, canser y croen melanoma, a chanser y fron gyda'i gilydd yn cyfrif am dros dair rhan o bump o achosion canser y gellid eu hatal o bosibl (Brown et al., 2018). Dyma rai o'r ffactorau risg pwysicaf ar gyfer canser:

  • Ysmygu
  • Byw gyda gorbwysau neu ordewdra
  • Cael gormod o ymbelydredd uwchfioled (UV) (o'r haul neu welyau haul)
  • Amlygiad i sylweddau niweidiol yn y gwaith (fel asbestos)
  • Heintiau penodol (fel HPV)
  • Yfed alcohol
  • Bwyta rhy ychydig o ffibr
  • Amlygiad i ymbelydredd ïoneiddio
  • Bwyta cig wedi'i brosesu

Mae gan ganserau gwahanol ffactorau risg gwahanol: ffactor risg ar gyfer mathau penodol o ganser yn unig yw rhai o'r rhain, tra bo eraill yn ffactor risg ar gyfer llawer o wahanol fathau o ganser (Brown et al., 2018). Mae rhai o'r ffactorau risg hyn wedi dod yn llai cyffredin dros amser, fel ysmygu. Mae eraill, fel byw gyda gorbwysau neu ordewdra, wedi dod yn fwy cyffredin. I gael rhagor o wybodaeth am dueddiadau mewn ffactorau risg allweddol ar gyfer sawl clefyd, gweler yr erthygl ddiweddar hon.

Beth ydyn ni'n ei wneud i leihau effaith canser?

Mae'r system iechyd yn gweithio i wneud y canlynol:

  • Atal canser
  • Sicrhau diagnosis amserol
  • Sicrhau bod pobl yn cael triniaeth effeithiol ac amserol

I ddysgu mwy am yr hyn sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â ffactorau risg allweddol ar gyfer amryw o afiechydon (fel ysmygu, byw gyda gordewdra neu bwysau, deiet gwael, alcohol, llygredd aer, a gweithgarwch corfforol isel), gweler yr erthygl ddiweddar “Crynodeb o dueddiadau mewn ffactorau risg ar gyfer clefydau anhrosglwyddadwy” (Crynodeb o dueddiadau mewn ffactorau risg ar gyfer clefydau anhrosglwyddadwy - Iechyd Cyhoeddus Cymru). Er enghraifft, mae'r gwaith yn cynnwys:

Mae gwaith hefyd i fynd i'r afael â ffactorau risg sy'n benodol i ganser. Er enghraifft, mae'r brechlyn HPV yn lleihau'r risg o ganser ceg y groth a rhai mathau eraill o ganser. Mae iechyd cyhoeddus amgylcheddol yn gweithio i leihau amlygiad i beryglon amgylcheddol, ac afiechyd o ganlyniad iddynt.

Mae rhaglenni sgrinio ar gael ar gyfer rhai mathau o ganser. Gall sgrinio ganfod canser yn gynnar, pan fydd triniaeth yn debycach o weithio. Gall rhai rhaglenni sgrinio hefyd atal canser cyn iddo ddechrau drwy ganfod a thrin newidiadau cynnar. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cynnal rhaglenni sgrinio yng Nghymru ar gyfer sawl math o ganser:

Mae hefyd yn bwysig i bobl gael diagnosis a thriniaeth yn brydlon. Mae Llywodraeth Cymru yn dweud y dylai 75% o bobl ddechrau eu triniaeth lawn gyntaf o fewn 62 diwrnod i'r adeg y cafodd canser ei amau gyntaf. Ond ym mis Mawrth 2025, dim ond 64% o bobl oedd yn dechrau triniaeth oedd yn gwneud hynny o fewn y cyfnod hwnnw.

Darganfod mwy

Ffynonellau gwybodaeth eraill

Os ydych chi neu rywun rydych chi'n ei adnabod yn byw gyda chanser, gallwch ddod o hyd i ragor o wybodaeth ar wefan GIG 111 Cymru (NHS 111 Cymru - Iechyd A-Z: Canser).

I gael ystadegau manylach ar ganser yng Nghymru, gan gynnwys gwybodaeth fanwl am fathau o ganser sydd heb eu cynnwys yn yr erthygl hon, gweler yr Offeryn Adrodd Canser (Offeryn Adrodd Canser). Mae gwybodaeth ehangach ynglŷn â chofrestru canser yng Nghymru ar gael ar dudalen Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru (WCISU) - Iechyd Cyhoeddus Cymru).

I gael rhagor o wybodaeth am anghydraddoldebau mewn digwyddedd canser, y tu hwnt i'r rhai a geir yn yr Offeryn Adrodd Canser, gweler yr adroddiad “Anghydraddoldebau mewn Cyfraddau Canser yng Nghymru yn ôl Nodweddion Cymdeithasol-ddemograffig, 2011-2020” (a gyhoeddwyd ym mis Mehefin 2025, Anghydraddoldebau mewn digwyddedd canser yng Nghymru yn ôl nodweddion cymdeithasol-ddemograffig, 2011-2020 - Iechyd Cyhoeddus Cymru).

I gael rhagor o wybodaeth am ffactorau risg:

I gael rhagor o wybodaeth am sgrinio canser yng Nghymru, gweler:

I gael rhagor o wybodaeth am ofal cleifion canser yng Nghymru, gweler:

Rydym yn croesawu adborth a thrafodaeth ar yr erthygl hon. Cysylltwch drwy e-bostio: wcu.stats@wales.nhs.uk

Beth mae hyn yn ei olygu i'm hardal i?

Mae'r holl wybodaeth yn yr erthygl hon yn ymwneud â Chymru gyfan.

Drwy ddefnyddio'r Offeryn Adrodd Canser (Offeryn Adrodd Canser), gallwch ddod o hyd i lawer o'r siartiau a'r rhifau a drafodwyd ar lefel y Bwrdd Iechyd a'r awdurdod lleol. Nid oes amcanestyniadau ar gael ar lefel is na Chymru ar hyn o bryd.

Rydym yn disgwyl i'r rhan fwyaf o'r patrymau rydym yn sôn amdanynt fod yn gymwys i'r rhan fwyaf o ardaloedd Cymru. Un peth sy'n wahanol rhwng ardaloedd yw sut olwg sydd ar y boblogaeth o ran oedran ac amddifadedd. Gallai'r gwahaniaethau hyn olygu ein bod yn gweld nifer gwahanol o ganserau a phatrymau gwahanol dros amser. Ond yn bennaf, rydym yn disgwyl i'r tueddiadau fod yn fwy tebyg nag yn wahanol. 

Os hoffech gael rhagor o gymorth wrth chymhwyso'r wybodaeth hon at eich ardal chi, cysylltwch â ni drwy e-bostio: wcu.stats@wales.nhs.uk

Dulliau

Deall y data a ddefnyddir yn yr erthygl hon

Paratowyd yr adroddiad hwn drwy ddefnyddio:

Deall amcanestyniadau

Mae amcanestyniadau yn ein helpu i ddeall beth allai ddigwydd yn y dyfodol os bydd tueddiadau'r gorffennol yn parhau. Er hynny, nid ydynt yn union gywir. Pellaf i gyd i'r dyfodol yr edrychwn, mwyaf ansicr ydyn ni. Gallai pethau fel polisïau iechyd newydd neu newidiadau mewn ymddygiad newid patrwm achosion canser.

Ar gyfer pob canser ac eithrio CCNF ac ar gyfer pob math o ganser, fe fuon ni’n defnyddio sawl dull gwahanol i amcanestyn faint o achosion a allai fod yn y dyfodol. Roedd y dulliau'n cynnwys:

  • Algorithmau gwahanol, fel ARIMA, Prophet, ac un lle cafodd y cyfraddau canser penodol i oedran cyfredol eu cario ymlaen.
  • Roedd rhai dulliau'n rhag-weld nifer yr achosion yn uniongyrchol, tra bo eraill yn rhag-weld cyfraddau canser ac yna'n lluosi'r rhain â phoblogaeth y dyfodol.
  • Edrychodd rhai ar y boblogaeth gyfan, tra bo eraill yn edrych ar wahanol grwpiau oedran ar wahân.
  • Defnyddiodd rhai flynyddoedd gorffen gwahanol ar gyfer y data er mwyn osgoi problemau posibl a achosir gan oedi wrth gofrestru achosion canser (1988-2017, 1989-2018 a 1990-2019).

I gael ein prif amcanestyniad (neu’n hamcanestyniad canolog), aethon ni ati wedyn i gymryd cyfartaledd y canlyniadau. Mae defnyddio cymysgedd o ddulliau a chymryd y cyfartaledd ohonynt yn gwneud yr amcanestyniadau’n fwy cadarn ar y cyfan. Gall edrych ar sut mae gwahanol ddulliau'n cymharu hefyd ddangos inni faint mae'r canlyniadau'n dibynnu ar y dewisiadau a'r rhagdybiaethau a wneir.

Er bod data ar achosion canser ar gael hyd at 2021, fe ddefnyddion ni 2019 fel man cychwyn yr amcanestyniadau. Effeithiwyd ar ddata canser o 2020 a 2021 gan bandemig COVID-19, sy'n eu gwneud yn llai defnyddiol ar gyfer nodi tueddiadau hirdymor.

Mae gwahanol sefydliadau, fel Cancer Research UK, hefyd wedi cyhoeddi amcanestyniadau canser (sylwch fod y prif dudalen yn canolbwyntio ar gyfraddau wedi'u safoni yn ôl oedran, yn hytrach na chyfanswm nifer yr achosion). Mae canfyddiadau ar dueddiadau mawr yn gyson ar y cyfan, er y disgwylir rhai gwahaniaethau wrth ddefnyddio data o wahanol gyfnodau amser, ardaloedd a methodolegau amcanestyn.

Mae gwybodaeth fanylach am y dulliau a ddefnyddir yn yr erthygl hon ar gael ar gais. Cysylltwch â ni drwy e-bostio: wcu.stats@wales.nhs.uk

Ffeiliau data

Gellir cael mynediad at ystadegau swyddogol ar ddigwyddedd canser, goroesiad canser, a marwolaethau o ganser drwy'r Offeryn Adrodd Canser (Offeryn Adrodd Canser) a thudalen Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru (Uned Gwybodaeth a Gwyliadwriaeth Canser Cymru (WCISU) - Iechyd Cyhoeddus Cymru). Mae'r data hwn hefyd yn cynnwys dadansoddiadau a mathau o ganser nad ydynt wedi'u cynnwys yn yr erthygl hon. Gellir disgwyl gwahaniaethau bach i'r niferoedd yn yr erthygl hon gan fod data hanesyddol yn yr Offeryn Adrodd Canser yn cael ei ddiweddaru pan fydd fersiwn newydd yn cael ei wneud.

Gellir lawrlwytho data sy'n gysylltiedig â dadansoddiadau newydd a wnaed ar gyfer yr erthygl hon ar ffurf:

Rydym yn ymwybodol y gall fod problemau wrth lawrlwytho'r ffeiliau data yn Microsoft Edge.  Os hoffech chi gael y data, efallai y bydd angen ichi ddefnyddio porwr gwahanol: defnyddiwch 'Save as' os yw'r data'n agor mewn tab ar-lein neu cysylltwch â ni yn: wcu.stats@wales.nhs.uk.

Ynglŷn â'r erthygl hon

Paratowyd yr erthygl hon gan Rosemary Walmsley, Leon May, Serenay Ozalp, Jonathan Rees, Ffion Thomas, Rebecca Thomas, Dyfed Wyn Huws, Louisa Nolan a Llion Davies.

I gysylltu â ni, anfonwch neges e-bost at: wcu.stats@wales.nhs.uk

Hoffem ddiolch i Anthony Davies (Llywodraeth Cymru) am adborth ar yr erthygl hon ac i Katrina Brown a Sam Finnegan (Cancer Research UK) am rannu gwybodaeth am eu gwaith.

Cyfeiriadau

Brown, K.F., Rumgay, H., Dunlop, C. et al. The fraction of cancer attributable to modifiable risk factors in England, Wales, Scotland, Northern Ireland, and the United Kingdom in 2015. Br J Cancer 118, 1130–1141 (2018). https://doi.org/10.1038/s41416-018-0029-6